Szwajcaria jako państwo federalne powstało w roku 1848 z chwilą uchwalenia Konstytucji Federalnej Konfederacji Szwajcarskiej. Nie było łatwo stworzyć całość z różnych kantonów oraz różnych regionów kulturowych, językowych, religijnych – ale udało się. Komisja składająca się z przedstawicieli kantonów w ciągu 51 dni opracowała Konstytucję Federalną Konfederacji Szwajcarskiej. Istniejąca dotychczas luźna konfederacja stała się państwem federalnym z jasną polityką zagraniczną, jednolitą walutą, pocztą, jednostkami miar, bez taryf celnych między kantonami i innych ograniczeń.
Projekt konstytucji federalnej trafił pod głosowanie elektoratu kantonów w lipcu i sierpniu 1848 roku. 72,83% głosów obywateli (mężczyzn uprawnionych wówczas do głosowania) opowiedziało się za przyjęciem konstytucji, sześć i pół kantonów odrzuciło ją, piętnaście i pół zaakceptowało.
Przyjęcie tej konstytucji uczyniło ze Szwajcarii demokratyczno-republikańską wyspę w środku europejskich monarchii drugiej połowy XIX wieku. Szwajcarom udało się dokonać nieprawdopodobnej integracji rywalizujących ze sobą poszczególnych państw (dzisiejszych kantonów) tworząc nowe państwo federalne.
Zasada jedności narodowej i autonomii kantonów praktycznie nie uległa zmianie do dziś. Artykuł 3 Konstytucji Federalnej brzmi tak samo jak w 1848 r.: „Kantony są suwerenne, o ile ich suwerenność nie jest ograniczona przez Konstytucję Federalną”.
Ojcowie Konstytucji znaleźli kompromis, który z perspektywy czasu okazał się genialnym posunięciem. Powołali dwuizbowy parlament wzorowany na modelu amerykańskim. Rada Narodowa (Sejm) i Rada Kantonów (Senat) otrzymały równe prawa. Uchwalenie przepisu prawnego wymagało, i dziś wymaga, zgody obu izb. Jest to niezwykłe i doskonałe rozwiązanie zapewniające równowagę w nowym państwie federalnym, składającym się z autonomicznych kantonów o różnej wielkości. Dzięki temu mniejsze kantony mogły w jednej z dwóch równoważnych izb parlamentu zabrać głos na równi z większymi. Liczący ponad milion mieszkańców kanton Zurych wybiera dwóch członków Rady Kantonów, podobnie jak kanton Uri, który liczy około 35 000 mieszkańców.
Przed pierwszymi wyborami Rady Narodowej (Sejmu) i Rady Kantonów (Senatu) nie było obowiązujących przepisów wyborczych ani jednolitego termin wyborów. 14 września 1848 r. sejm po prostu polecił kantonom „natychmiastowe przeprowadzenie wyborów”
W październiku 1848 r. suwerenne kantony powołały Radę Narodową (Sejm) i Radę Kantonów (Senat) w drodze wyborów powszechnych lub w drodze powołania przez parlamenty kantonów. Członkowie obu rad jako Zjednoczone Zgromadzenie Narodowe zebrali się w Bernie 6 listopada 1848 r. i 16 listopada wybrali pierwszych siedmiu radnych federalnych (ministrów) tworząc szwajcarski rząd federalny zwany Radą Federalną. Przyjęto wówczas obowiązującą do dziś zasadę, że parlamentarzyści głosują bez instrukcji, co oznacza, że nikt im nie może nakazać jak mają głosować. Na pierwszej sesji Zgromadzenie Federalne wyznacza miasto Berno na siedzibę władz federalnych. Szwajcaria do dziś nie ma oficjalnej stolicy kraju. O Bernie mówi się jako o mieście federalnym. Aby stać się takim miastem Berno zostało zobowiązane do sfinansowania budowy pierwszego budynku federalnego.
Rada Federalna była odpowiedzialna za zaakceptowanie konstytucji kantonów. Akceptacji konstytucji kantonów wymagała spełnienia przez nie trzech warunków:
- zgodność z prawem federalnym,
- umożliwiać określony poziom uczestnictwa obywateli w sprawowaniu kantonalnej władzy,
- podlegać zmianie, jeśli zażąda tego większość wyborców.
Uprawnienia rządu federalnego ustalone przez konstytucję z 1848 r. były skromne, dotyczyły: polityki zagranicznej, wojny i pokoju, traktatów międzynarodowych, handlu z innymi państwami, prawa do bicia monet, ustalania miar i wag.
Kantony zachowały władzę nad prawem cywilnym, karnym, proceduralnym i policją. Pozostały także odpowiedzialne za system szkolnictwa, transport oraz ustawodawstwo dotyczące najważniejszych sektorów gospodarki, takich jak handel i bankowość.
Na szczeblu federacji obywatele nie mieli zbyt dużych uprawnień bezpośrednio demokratycznych. Uprawnieni do głosowania mieli prawo:
- wyboru Rady Narodowej (Sejmu),
- podjęcia decyzji w referendum obowiązkowym co do częściowej, bądź całkowitej zmiany konstytucji.
- żądania całkowitej zmiany konstytucji po uzyskaniu poparcia dla tej inicjatywy 50 000 podpisów obywateli uprawnionych do głosowania.
Każdy suwerenny kanton samodzielnie decydował o zasadach wyboru przedstawicieli do Rady Kantonu (Senatu). Większe kantony wybierały po dwóch przedstawicieli do Rady Kantonu, mniejsze (t.zw półkantony) po jednym.
Konstytucja z 1848 roku tworzyła państwo federalne zarządzane przez większość parlamentarną. Obywatele nie mieli prawa do zainicjowania referendum fakultatywnego, ograniczającego parlament w zakresie dowolności ustawowej. Obywatele nie mieli też prawa do żądania częściowej zmiany konstytucji. Pewne ograniczenie w zakresie dowolności ustawowej stanowiła równoważność Rady Narodowej i Rady Kantonów, oraz ograniczone konstytucją suwerenne kantony.
Liberałowie byli zdecydowanym zwycięzcą pierwszych wyborów parlamentarnych w 1848 r. Podobnie wyglądały pierwsze wybory do Rady Federalnej. Wybrano siedmiu przedstawicieli liberalnych.
Po utworzeniu państwa federalnego w 1848 r. liberałowie rządzili samodzielnie przez 43 lata. System zarządzania krajem był podobny do współczesnych demokracji parlamentarnych. Ważną rolę odgrywały suwerenne kantony, którym z biegiem czasu Rada Federalna składająca się z liberałów odbierała coraz więcej kompetencji. Na tym tle w latach sześćdziesiątych XIX wieku rozwinął się w Szwajcarii ruch demokratyczny, który w różnych kantonach sprzeciwiał się systemowi przedstawicielskiemu i kontroli nad państwem przez burżuazyjnych baronów. Ruch demokratyczny był też reakcją obywateli na pogarszające się warunki życia.
Wśród żądań znalazły się postulaty polityczne, gospodarcze i społeczne, zgodnie z popularnym mottem „Wszystko dla ludzi, wszystko przez ludzi!”
Chodziło o kontrolę polityczną rządu, parlamentu, sądownictwa i administracji oraz o udział społeczeństwa w procesie podejmowania decyzji politycznych. Osiągnąć to można było jedynie poprzez bezpośrednie demokratyczne rozszerzenie konstytucji wprowadzając do niej prawo obywateli do referendum fakultatywnego w sprawie ustaw uchwalanych przez Zgromadzenie Narodowe. Referendum fakultatywne miało polegać na tym, że na żądanie 30 000 obywateli uprawnionych do głosowania ogłaszane było referendum w sprawie ustawy. Postulaty polityki gospodarczej wynikały z aktualnego kryzysu gospodarczego, który charakteryzował się inflacją, zadłużeniem, bankructwami, a także niedoborem kapitału i wysokim oprocentowaniem kredytów.
Konfrontacja z tzw. baronami liberalnymi zakończyła się całkowitą rewizją konstytucji federalnej w 1874 r. Do Konstytucji wprowadzono artykuł o referendum fakultatywnym zapoczątkowując przejście Szwajcarii od demokracji przedstawicielskiej do demokracji półbezpośredniej, co oznaczało koniec liberalnej autokracji. Wraz z rozszerzeniem praw obywateli zasadniczo zmienia się także uprawnienie Zgromadzenia Federalnego. Działalność legislacyjną Zgromadzenia Federalnego może teraz zablokować referendum, jeśli nie uwzględnia ono postulatów grup interesów zdolnych do zebrania podpisów uruchamiających referendum fakultatywne. Referendum opóźnia wejście w życie ustaw poprzez wydłużenie procesu legislacyjnego i zaczyna być postrzegana jako hamulec wymuszający kompromisy i uniemożliwiający prowadzenie polityki państwa tylko poprzez większość parlamentarną.
Referendum fakultatywne wprowadzone w 1874 r. okazało się bronią mniejszości parlamentarnych. W latach 1874–1891 (17 lat) zdominowana przez liberałów większość uchwaliła tylko 6 ustaw, a 13 ustaw odrzucono w wyniku referendów fakultatywnych inicjowanych przez ugrupowania nie biorące udziału w sprawowaniu rządu.
W celu zahamowanie obstrukcji czynionej przez partie opozycyjne w stosunku do rządzących liberałów zaczęto w kolejnych latach zapraszać do rządu partie opozycyjne. W roku 1943 reprezentowane były w Radzie Federalnej wszystkie główne partie. Dla złagodzenie walki politycznej była potrzeba porozumienia się ponad podziałami. Nie było jednak formalnych wytycznych w tej sprawie zarówno konstytucyjnych jak i ustawowych.
Dopiero w roku 1959 cztery szwajcarskie partie polityczne, które uzyskały najwięcej głosów w wyborach, porozumiały się co do składu rządu. Porozumienie zostało nazwane „magiczną formułą” i polegało na tym, że 3 największe partie polityczne desygnowały do rządu po 2 przedstawicieli i jedna 1 przedstawiciela (2:2:2:1). Wskaźnik ten nie zmieniał się przez 44 lata, aż do roku 2003, kiedy to partia otrzymująca dotychczas jedno miejsce w rządzie osiągnęła wysokie poparcie wyborców, co upoważniło ją do proponowania 2 przedstawicieli w rządzie. Odbyło się to kosztem innej partii politycznej, która osiągnęła gorszy wynik wyborczy. Skład rządu się nie zmienił. Zmieniła się formuła na 2:1:2:2.
Magiczna formuła nie jest przepisem prawnym. Jest porozumienie partii politycznych, ale niezmiernie ważnym. Dzięki takiemu składowi Rady Federalnej Szwajcarzy pozbyli się z parlamentu większości rządzącej i opozycji. Wpisanie do konstytucji referendum fakultatywnego i „magiczna formuła” uczyniły ze Szwajcarii państwo o stabilnej demokracji.
Od roku 1874, poprzez referendum fakultatywne, Szwajcarzy mogli wpływać na blokowanie przepisów prawnych uchwalanych przez Zgromadzenie Narodowe. Nadal nie mogli sami kreować prawa. Konstytucja z 1848 roku dawała wprawdzie im prawo do całkowitej zmiany konstytucji, ale to proces trudny do realizacji. Szwajcarzy nadal nie mieli prawa do inicjatywy obywatelskiej w sprawie częściowej zmiany konstytucji. Wielokrotnie w różnych petycjach wzywano do przyjęcia inicjatywy częściowej zmiany konstytucji, a nawet ją stosowano bez podstawy prawnej, jak miało to miejsce w latach 1878-1880 w kampaniach na rzecz przywrócenia kary śmierci i monopolu banknotowego. Dopiero w 1891 roku doprowadziło to do przyjęcia w konstytucji z 1874 r artykułu, który przewidywał popularną inicjatywę częściowej zmiany konstytucji w formie ogólnej propozycji lub rozwiniętego projektu.
Inicjatywa obywatelska w sprawie częściowej zmiany konstytucji jest bardzo ważnym instrumentem politycznym demokracji bezpośredniej. Inicjatywa obywatelska jest prerogatywą obywateli. Nie występuje z nią rząd ani parlament. Jest kamieniem węgielnym demokracji bezpośredniej. Inicjatywa może być wykorzystana do dodania do konstytucji nowych artykułów lub zmiany istniejących artykułów. Inicjatywa obywatelska dotyczy wyłącznie konstytucji. Na szczeblu Federalnym w drodze Inicjatywy obywatelskiej nie ma możliwości zmiany ani wprowadzenia nowych przepisów prawnych innych niż zmiana konstytucji. Nie ma możliwości uchwalenia ustawy.
Zmiana lub wprowadzenie nowej ustawy możliwe są na szczeblu kantonalnym. Inicjatywa kantonalna może wymagać:
- całkowitej lub częściowej zmiany konstytucji wojewódzkiej;
- uchwalenia ustawy wojewódzkiej, jej zmiany lub uchylenie;
Inicjatywa obywatelska w sprawie częściowej zmiany konstytucji jest instrumentem, który stanowi rdzeń demokracji bezpośredniej. Daje obywatelom uprawnionym do głosowania możliwość kreowania przepisów prawa konstytucyjnego.